Dakwah Article | Habbahin Abdullah | 16 December 2025

Photo by IDT Team

Huruf Ḍhād (ض) merupakan salah satu huruf paling unik dalam bahasa Arab sehingga bahasa Arab digelar لُغَةُ الضَّاد — “Bahasa Ḍhād”. Ia sukar dilafazkan, mempunyai sifat yang kompleks, dan sangat penting dalam memastikan ketepatan bacaan Al-Quran. Kesilapan kecil pada huruf ini mampu mengubah makna ayat, menjadikannya antara huruf yang paling dipelajari dan diperhalusi dalam ilmu tajwid.

Sebahagian kitab tajwid klasik menerangkan makhraj huruf Ḍhād sebagai tengah lidah (ausat al-lisān) bertemu dengan geraham atas. Kaedah ini digunakan dalam pengajaran asas untuk membantu pelajar menghasilkan bunyi Ḍhād yang tebal dan memanjang.

Imam Ibn al-Jazari dalam al-Muqaddimah al-Jazariyyah menjelaskan bahawa makhraj sebenar Ḍhād ialah dari tepi lidah, lazimnya tepi kanan, yang menyentuh geraham atas bahagian belakang. Beliau menegaskan bahawa sifat istiṭālah tidak dapat dicapai tanpa penggunaan tepi lidah kerana bunyi mesti mengalir memanjang sepanjang sisi lidah.

• Tajwid klasik: tengah lidah

• Ibn al-Jazari dan majoriti qurra’: tepi lidah kanan (lebih tepat untuk sifat istiṭālah)

Menurut ulama tajwid, Ḍhād memiliki sifat-sifat berikut:

1. Isti‘lā (Huruf Tinggi) – pangkal lidah terangkat, bunyi tebal. 

2. Itbāq – penutupan sebahagian rongga mulut, suara lebih kuat. 

3. Istiṭālah (Memanjang) – aliran bunyi memanjang sepanjang tepi lidah; sifat unik hanya pada Ḍhād. 

4. Rikhwah – suara mengalir.

5. Ismat – bukan huruf yang menjadi akar perkataan ringan.

Majoriti ulama seperti Abu ‘Amr al-Dani, Ibn al-Jazari, Ibn al-Sabbagh dan al-Sakhawi bersepakat bahawa Ḍhād ialah huruf isti‘lā’ kerana pangkal lidah terangkat, bunyinya tebal, dan sifat itbāq serta istiṭālah hanya berlaku pada huruf isti‘lā’.

Sebahagian ulama bahasa Arab klasik berpendapat aliran bunyi Ḍhād agak lembut, menyerupai huruf istifāl. Mereka tidak menafikan sifat tebalnya tetapi menekankan bahawa bunyinya lebih halus daripada huruf isti‘lā’ lain seperti ص atau ط.

Pandangan kuat dan diamalkan oleh qurrā’: Ḍhād adalah huruf isti‘lā’. Pandangan minoriti lebih kepada analisis fonetik, tetapi tidak mengubah hukum tajwid amalan.

1. Satu-satunya huruf yang mempunyai sifat istiṭālah secara mutlak.

2. Tidak wujud dalam bahasa lain – identiti bangsa Arab.

3. Kombinasi sifat-sifat unik: isti‘lā’, itbāq, rikhwah, istiṭālah.

4. Kesilapan sebutan boleh mengubah makna Al-Quran secara total.

5. Memerlukan koordinasi halus antara pangkal lidah, tepi lidah dan geraham.

6. Aliran bunyi panjang tetapi tebal, simbol keindahan fonetik Arab.

1. Menyebut seperti Zā’ (ز) atau Ẓā’ (ظ).

2. Tidak memanjangkan bunyi (hilang istiṭālah).

3. Tidak menebalkan bunyi (hilang isti‘lā’).

4. Tidak mengalirkan bunyi (hilang rikhwah).

5. Tidak menggunakan tepi lidah sehingga bunyi menjadi “da”.

• Letakkan tepi lidah kanan pada geraham atas.

• Angkat pangkal lidah untuk menghasilkan isti‘lā’.

• Biarkan aliran bunyi memanjang untuk memenuhi sifat istiṭālah.

• Ulang lafaz: ضَرَبَ، أَرْضٌ، ضَلَّ

• Latihan ayat: وَلَا الضَّالِّينَ

Huruf Ḍhād adalah simbol keunikan bahasa Arab dan bacaan Al-Quran. Keistimewaannya terletak pada makhraj yang sukar, gabungan sifat-sifat fonetik unik, serta keperluan ketelitian yang tinggi bagi penguasaan tajwid. Walaupun terdapat khilaf kecil dalam pandangan ulama mengenai isti‘lā’ atau istifāl, amalan qurrā’ menekankan bahawa Ḍhād mesti dibaca tebal, memanjang, dan mengalir. Menguasai huruf ini adalah satu penghormatan terhadap kalam Allah serta bukti kefahaman dan ketelitian dalam ilmu tajwid.

1. Ibn al-Jazari, al-Muqaddimah al-Jazariyyah

2. Ibn al-Jazari, Tayyibat al-Nashr fi al-Qira’at al-‘Ashr

3. Abu ‘Amr al-Dani, al-Taysir fi al-Qira’at al-Sab‘

4. Al-Sakhāwī, Jamal al-Qurra’ wa Kamal al-Iqra’

5. Ibn Jinni, al-Khassāis

6. Sibawayh, al-Kitāb

7. Ibn al-Sabbagh, Shams al-Qurra’

8. Dr. Ayman Suwaid, al-Tajwid al-Musawwar

9. Dr. Ghani Abdul Rahman, Ilmu Tajwid dan Qiraat

10. Kajian fonetik moden Bahasa Arab